Hulp vanuit de lucht
55 jaar patiëntenvervoer en reddingen door SAR-helikopters
Hoe veilig is iemand in medische nood op een Waddeneiland, boorplatform of vissersboot? Kortom: op een plek waar geen ziekenhuis voorhanden is? In die gevallen wordt de SAR opgeroepen: de Search And Rescue-eenheid van de Koninklijke Luchtmacht. De SAR is gestationeerd op Vliegbasis Leeuwarden. Maar niet voor lang meer, want de eenheid wordt op 8 januari 2015 opgeheven.
In de regio Castricum woont een man met drie voornamen waarvan de laatste ‘Heli’ luidt omdat hij in een SAR-helikopter werd geboren. “Zijn ouders vernoemden hem verder nog naar de arts én naar de vlieger op die vlucht. Door de bevalling boven de Waddenzee was de geboorteplaats nog een tijd onduidelijk. Uiteindelijk mochten de ouders zelf kiezen.” Het is één van de vele anekdotes tijdens een gesprek met de commandant van het 303 squadron, majoor Ed van Scherpenzeel.
SAR betekent letterlijk: zoek en red. Verwijzend naar de oorspronkelijke taak om neergestorte vliegers in zee te lokaliseren en te redden. We spreken dan over de oprichting in 1959. De eenheid kreeg er in 1977 meerdere taken bij, zoals zoekacties naar vermiste burgers en het verlenen van hulp bij rampen op zee én op het land. Van Scherpenzeel noemt er een paar: de brand in Volendam, de Hercules-ramp in Eindhoven, de crash van een Dakota in de Waddenzee.
“Per jaar hebben we zo’n 25 tot 35 SAR-acties”, vertelt Van Scherpenzeel. “Een surfer die het strand niet meer kan bereiken, een kitesurfer die op een strekdam is geknald en daar zwaar gewond vandaan gehaald moet worden. Een zoekactie in de duinen naar een verwarde bejaarde of naar iemand die in overspannen toestand overboord is gesprongen. Zoekacties eindigen vaak triest: we hebben wel eens iemand teruggevonden die zich in een boom had opgehangen. Een vermiste schaatser werd vastgevroren in het ijs aangetroffen en moest daaruit worden los gehakt.”
Patiëntenvervoer
Nóg een extra taak was het patiëntenvervoer. Dit werd in de loop van de jaren het grootste onderdeel van het werk. Hiermee voldoet de SAR aan de maatschappelijke vraag om patiënten van de Waddeneilanden én om opvarenden van (cruise)schepen en werknemers van boorplatforms naar het vasteland te vervoeren. Zo’n tweehonderd keer per jaar stijgen SAR-helikopters op voor zo’n patiëntenvlucht.
De aanleiding is altijd divers. “Een zeeman, bekneld door een schuivende lading, gewonden door een ontploffing op een boorplatform. Een visserman met een hartinfarct of een passagier van een cruiseschip die meer zorg nodig heeft dan de ziekenboeg hem kan bieden. Dergelijke meldingen komen bij ons binnen via de Kustwacht. Zo nodig opereren we zelfs in Engelse en Deense wateren. De Kustwacht beoordeelt wie het snelste inzetbaar is.”
Waddeneilanden
Veruit de meeste patiëntenvluchten zijn naar de Waddeneilanden: Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog. Texel valt hier buiten, daar vandaan gaan patiënten met de veerboot. “Een eiland is niet anders dan een stad op het vasteland, met verkeersongevallen, overmatig drank- en drugsgebruik en mensen met uiteenlopende ziektes. De plaatselijke arts beoordeelt welke hulp moet worden ingezet. Kan een patiënt nog mee met de veerdienst? Moet de reddingboot uitvaren? In acute situaties worden wij opgeroepen.”
Een op handen zijnde bevalling waarbij complicaties worden verwacht, is zo’n spoedklus. “We hebben in de loop van de jaren al veel zwangere vrouwen naar een ziekenhuis aan de wal gevlogen. Soms worden het bekenden van je: zo moest een bewoonster van Terschelling voor de geboorte van alle drie haar kinderen van de SAR gebruik maken.”
Vakantieseizoen
“Ook vliegen we natuurlijk met toeristen die in verwachting zijn. Die blijven soms liever dichterbij huis in hun vakantie en zoeken daarom de Waddeneilanden op. Kondigt de baby zich vroegtijdig aan, dan wordt een beroep gedaan op de SAR. Het vakantieseizoen is dus altijd een drukke periode voor ons. Er hangen hier heel wat geboortekaartjes.”
Defensie vliegt met drie Agusta Bell 412-helicopters waarvan de inrichting vergelijkbaar is met die van een ambulance. De bemanning is altijd stand-by. Binnen een kwartier kan er worden opgestegen. Er is plaats voor één brancard en er kan altijd één familielid mee. “Gaat het om een ongeval met meerdere slachtoffers, dan vervoeren we degene met de ernstigste verwondingen als eerste. De andere patiënten worden gestabiliseerd en bij een volgende vlucht opgehaald. Dat is geen probleem omdat we binnen een half uur alweer terug op een eiland kunnen zijn.”
Amputeren
Afhankelijk van de situatie vliegt óf een speciaal opgeleide SAR-arts óf een militair verpleegkundige mee om een patiënt op te halen. “Een zwangere vrouw wordt meestal door onze verpleegkundige begeleid. Bij een medische evacuatie van een schip of booreiland, zetten we één van onze SAR-artsen in. Zij zijn bekend met hijs-procedures en naast reanimeren en stabiliseren kunnen ze ook ledematen amputeren als dat nodig is.”
De situaties waarin de SAR-medewerkers betrokken raken, zijn soms heftig. “Je doet je werk dan op de automatische piloot. Later komt pas het besef: wat is er allemaal gebeurd? Bij een ongeval op een schip bijvoorbeeld kan het voorkomen dat je in je eentje langere tijd met slachtoffers hebt moeten slepen. Dat is niet niks. Daarom praten we na afloop na met onze collega’s. Zo nodig is er een vlieger-psycholoog beschikbaar voor opvang.”
Taart
“Voor verwerking van het rouwproces hebben nabestaanden soms behoefte aan persoonlijk contact met de SAR-bemanning. Als die wens bestaat, staan wij daar voor open. Soms komt er ook een bedankbrief. Zoals onlangs van een Duitse passagier van een cruiseschip die met hartproblemen naar een ziekenhuis was gevlogen. Hij was volledig hersteld en sloot geld in voor een taart.”
Na 55 jaar valt het doek voor het 303 SAR squadron. Tot dusver werden bijna 5500 levensreddende en spoedeisende vluchten uitgevoerd. Van Scherpenzeel: “Vanuit de politiek is bepaald dat SAR geen kerntaak meer is voor Defensie. Heel jammer want wij vinden nog wèl dat dit een uitgesproken taak voor ons is. Het geeft veel voldoening dat je iets voor mensen kunt betekenen. Het is mooi en dankbaar werk.” Een Cougar helikopter van het Defensie Helikopter Commando neemt het patiëntenvervoer tot 1 juli 2015 over. Daarna is het in handen van de Regionale Ambulance Voorziening (RAV). Welke andere partij de overige SAR-taken op zich zal nemen, is nog niet bekend. Dit traject loopt nog.
Ameland, december 2010. Jacoba Oud uit Hollum is hoogzwanger en van plan om thuis te bevallen. Maar als in de nacht van 3 op 4 december de vliezen breken en het vruchtwater bruin van kleur is, weet ze dat het anders gaat lopen. Meconium houdend vruchtwater is namelijk een indicatie om in het ziekenhuis te bevallen. “Maar het was midden in de nacht, de veerboot voer niet en de reddingboot lag vastgevroren in het ijs. De huisarts vroeg hulp van de SAR.”
Veel vrouwen zouden misschien in de stress schieten op zo’n moment. Jacoba niet, zij bleef er nuchter onder. “Mijn oma is een paar jaar geleden na een hartaanval per helikopter naar het ziekenhuis gebracht. Ze was er binnen een kwartier en heeft het gered. Overkomt je iets in een dorp aan de vaste wal dan doet een ambulance er niet veel sneller over om je naar het ziekenhuis te brengen. Dus voor ons als eilandbewoners is het een veilig idee dat de SAR altijd beschikbaar is.”
“Een ambulance reed me naar het vliegveld in Ballum, drie kilometer verderop. Het was een prachtig gezicht om daar de helikopter in de sneeuw te zien aankomen. In de cabine kreeg ik een koptelefoon op om contact te houden met de meegekomen verpleegkundige. Al na tien minuten landden we op het dak van het ziekenhuis in Leeuwarden. Daar werd later onze gezonde dochter Marin geboren.”